English    Türkçe    فارسی   

3
1513-1562

  • چون ز ظن وا رست علمش رو نمود ** شد دو پر آن مرغ یک‌پر پر گشود
  • Fakat şüpheden kurtuldu da bilgi sahibi oldu mu o tek kanatlı kuş, iki kanatlı kesilir. Kanatlarını açar.
  • بعد از آن یمشی سویا مستقیم ** نه علی وجهه مکبا او سقیم
  • Ondan sonra yüzüstü, eğri büğrü değil, doğru yolda güzelce uçar gider.
  • با دو پر بر می‌پرد چون جبرئیل ** بی گمان و بی مگر بی قال و قیل 1515
  • Cebrail gibi iki kanatlı şüphesiz, hilesiz, kıyl ü kalsiz uçar.
  • گر همه عالم بگویندش توی ** بر ره یزدان و دین مستوی
  • Bütün âlem, ona “Sen Allah yolundasın, dinin doğru” dese,
  • او نگردد گرم‌تر از گفتشان ** جان طاق او نگردد جفتشان
  • O onların lâfına güvenmez, o sözlerden gururlanmaz, onun tek canı, onlara çift olmaz.
  • ور همه گویند او را گم‌رهی ** کوه پنداری و تو برگ کهی
  • Yahut herkes “Sen yol azıtmışsın, kendini dağ sanıyorsun ama bir saman çöpüsün sen” dese,
  • او نیفتد در گمان از طعنشان ** او نگردد دردمند از ظعنشان
  • Onların kınamasına aldırış etmez, onların kininden, hasedinden dertlenmez.
  • بلک گر دریا و کوه آید بگفت ** گویدش با گم‌رهی گشتی تو جفت 1520
  • Hatta dağla deniz bile söze gelse de “Sen sapıklıkla eş olmuşsun” dese,
  • هیچ یک ذره نیفتد در خیال ** یا به طعن طاعنان رنجورحال
  • Bir zerre bile hayale düşmez, azıcık olsun kınayanların kınamasından elem duymaz.
  • مثال رنجور شدن آدمی بوهم تعظیم خلق و رغبت مشتریان بوی و حکایت معلم
  • Halkın ululaması ve alıcıların rağbeti yüzünden bir adamın hastalanması ve bir muallimin hikâyesi
  • کودکان مکتبی از اوستاد ** رنج دیدند از ملال و اجتهاد
  • Bir mektebin talebesi, hocalarından bıkmışlar, çalışıp çabalamadan usanmışlardı.
  • مشورت کردند در تعویق کار ** تا معلم در فتد در اضطرار
  • Ne yapıp yaparak bir iş becermek, bu suretle de muallimi derde düşürmek için birbirleriyle görüşüp danıştılar.
  • چون نمی‌آید ورا رنجوریی ** که بگیرد چند روز او دوریی
  • “Hoca hiç hastalanmıyor ki birkaç günceğiz olsun mektebe gelmesin de rahat kalalım;
  • تا رهیم از حبس و تنگی و ز کار ** هست او چون سنگ خارا بر قرار 1525
  • Bu hapisten, bu darlıktan, bu çalışıp çabalamadan kurtulalım. Mermer kaya gibi yerinde durup duruyor” dediler.
  • آن یکی زیرکتر این تدبیر کرد ** که بگوید اوستا چونی تو زرد
  • İçlerinden birisi, en zekileriydi. Bir tedbir düşündü. “Hocam, nasılsın, neden böyle benzin sararmış?
  • خیر باشد رنگ تو بر جای نیست ** این اثر یا از هوا یا از تبیست
  • Hayrola, rengin kaçmış senin… Bu ya hava çarpmasından, ya sıtmadan derim.
  • اندکی اندر خیال افتد ازین ** تو برادر هم مدد کن این‌چنین
  • Hoca, elbette bu sözden biraz olsun vehme düşer. Sen de bu çeşit sözlerle bana yardım edersin kardeşim.
  • چون درآیی از در مکتب بگو ** خیر باشد اوستا احوال تو
  • Mektebin kapısından içeri girer girmez, “ Hayır ola hocam, bu halin ne” dedi.
  • آن خیالش اندکی افزون شود ** کز خیالی عاقلی مجنون شود 1530
  • Vehmi biraz daha artar, akıllı adam bile vehimle delirir gider.
  • آن سوم و آن چارم و پنجم چنین ** در پی ما غم نمایند و حنین
  • Üçüncü, dördüncü, beşinci olarak gelenler de bizden sonra bu çeşit sözler söyler, açıklanırlar.
  • تا چو سی کودک تواتر این خبر ** متفق گویند یابد مستقر
  • Otuz çocuk da hep bu sözü söylerse adamı iyice vehim kaplar, iş olur biter” dedi.
  • هر یکی گفتش که شاباش ای ذکی ** باد بختت بر عنایت متکی
  • Çocukların hepsi de “Aferin zeki çocuk, bahtın daima yaver olsun, Allah sana yardım etsin” dediler.
  • متفق گشتند در عهد وثیق ** که نگرداند سخن را یک رفیق
  • Birleşip hiç birisinin bu kavilden, bu karardan dönmeyeceklerine ait kuvvetlice ahdettiler.
  • بعد از آن سوگند داد او جمله را ** تا که غمازی نگوید ماجرا 1535
  • Sonra o zeki çocuk, içlerinden kimsenin bunu söylememesi için hepsine yemin ettirdi.
  • رای آن کودک بچربید از همه ** عقل او در پیش می‌رفت از رمه
  • O çocuğun bu tedbiri, hepsinin tedbirinden üstün olmuştu, onun aklı, bütün çocukların aklından ileriydi.
  • آن تفاوت هست در عقل بشر ** که میان شاهدان اندر صور
  • Güzellerin bazıları, nasıl bazılarından üstün, bir kısmı da öbürlerinden aşağıysa insanların akılları da fazla yahut eksiktir.
  • زین قبل فرمود احمد در مقال ** در زبان پنهان بود حسن رجال
  • Ahmed, “Erlerin güzelliği, dillerinin altında gizlidir” mealinde bir söz söyledi.
  • عقول خلق متفاوتست در اصل فطرت و نزد معتزله متساویست تفاوت عقول از تحصیل علم است
  • İnsanların akılları, yaratılışta farklıdır, fakat Mutezile’ye göre müsavidir, artıklık, eksiklik, bilgi tahsilinden ileri gelir
  • اختلاف عقلها در اصل بود ** بر وفاق سنیان باید شنود
  • Akıllardaki aykırılık, yaratılıştadır. Bu hususta Sünnilerin sözünü dilemek, onların hükmünü kabul etmek gerek.
  • بر خلاف قول اهل اعتزال ** که عقول از اصل دارند اعتدال 1540
  • Bu hüküm itizal ehlinin sözlerine aykırıdır. Onlar, “Akıllar yaratılışta aynı derecededir,
  • تجربه و تعلیم بیش و کم کند ** تا یکی را از یکی اعلم کند
  • Tecrübe ve öğreniş, aklı çoğaltır, azaltır, bu suretle bir adam, öbüründen daha bilgili olur” derler.
  • باطلست این زانک رای کودکی ** که ندارد تجربه در مسلکی
  • Bu söz bâtıldır. O zeki çocuk, herhangi ir meslekte tecrübe sahibi değildi ya.
  • بر دمید اندیشه‌ای زان طفل خرد ** پیر با صد تجربه بویی نبرد
  • Fakat o küçük çocuk, öyle bir tedbirde bulundu ki yüzlerce tecrübe sahibi ihtiyar, o tedbirinin kokusunu bile alamadı.
  • خود فزون آن به که آن از فطرتست ** تا ز افزونی که جهد و فکرتست
  • Zaten yaradılışta olan üstünlük, çalışıp çabalama, düşünüp taşınma ile elde edilen üstünlükten elbette iyidir.
  • تو بگو داده‌ی خدا بهتر بود ** یاکه لنگی راهوارانه رود 1545
  • Sen söyle, Allah vergisi mi daha iyi, yoksa topal eşeğin rahvan atı taklidi mi?
  • در وهم افکندن کودکان اوستاد را
  • Çocukların hocayı vehme düşürmeleri
  • روز گشت و آمدند آن کودکان ** بر همین فکرت ز خانه تا دکان
  • Ertesi gün oldu. Çocuklar, bu düşünceyle mektebe geldiler.
  • جمله استادند بیرون منتظر ** تا درآید اول آن یار مصر
  • Hepsi de dışarıda bu fikri ortaya atan zeki çocuğu bekliyorlardı.
  • زانک منبع او بدست این رای را ** سر امام آید همیشه پای را
  • Çünkü bu tedbirin kaynağı oydu. Baş, daima ayağın reisidir… Ayağı çekip götüren baştır.
  • ای مقلد تو مجو بیشی بر آن ** کو بود منبع ز نور آسمان
  • A mukallit, gök nurunun bir kaynağı olan kişiden üstün olmayı isteme.
  • او در آمد گفت استا را سلام ** خیر باشد رنگ رویت زردفام 1550
  • Çocuk geldi, hocaya, selam verip “Hocam, hayır ola, benzin sararmış” dedi.
  • گفت استا نیست رنجی مر مرا ** تو برو بنشین مگو یاوه هلا
  • Hoca “Hasta filan değilim, saçmalama… Geç yerine otur” dedi.
  • نفی کرد اما غبار وهم بد ** اندکی اندر دلش ناگاه زد
  • Dedi ama hatırına da bir vehim tozudur kondu, az bile olsa gönlüne bir endişedir düştü.
  • اندر آمد دیگری گفت این چنین ** اندکی آن وهم افزون شد بدین
  • Derken öbür çocuk içeri girdi. O da öyle söyleyince o vehim arttı.
  • همچنین تا وهم او قوت گرفت ** ماند اندر حال خود بس در شگفت
  • Böyle böyle vehmi arttıkça arttı. Haline şaştı kaldı, hasta olduğuna hükmetti.
  • بیمار شدن فرعون هم به وهم از تعظیم خلقان
  • Firavunun da bu çeşit halkın ululamasından hasta düşmesi
  • سجده‌ی خلق از زن و از طفل و مرد ** زد دل فرعون را رنجور کرد 1555
  • Kadın, erkek, çoluk, çocuk… Halkın secde etmesi de Firavunun gönlüne tesir etti, hastalandı.
  • گفتن هریک خداوند و ملک ** آنچنان کردش ز وهمی منهتک
  • Herkes ona Allah’sın, padişahsın dedikçe vehimlendi, bu vehimle öyle bir dereceye geldi ki,
  • که به دعوی الهی شد دلیر ** اژدها گشت و نمی‌شد هیچ سیر
  • Allahlık, dâvasında yiğitleşti, ejderha kesildi, doymak nedir bilmez oldu!
  • عقل جزوی آفتش وهمست و ظن ** زانک در ظلمات شد او را وطن
  • Aklı cüz’inin afeti vehimdir, zandır. Çünkü onun vatanı karanlıklar diyarındadır.
  • بر زمین گر نیم گز راهی بود ** آدمی بی وهم آمن می‌رود
  • Yerde yarım arşın enlikte bir yol olsa insan, hiç vehimlenmeden rahatça yürür.
  • بر سر دیوار عالی گر روی ** گر دو گز عرضش بود کژ می‌شوی 1560
  • Fakat yüksek bir duvarın üstünde gitsen yolun genişliği iki arşın olsa yine eğri büğrü gidersin.
  • بلک می‌افتی ز لرزه‌ی دل به وهم ** ترس وهمی را نکو بنگر بفهم
  • Hatta gönlüne düşen vehim yüzünden belki de düşersin. Vehimden gelen korkuya iyice dikkat et de vehimin kötülüğünü anla.
  • رنجور شدن اوستاد به وهم
  • Hocanın vehimle hastalanması
  • گشت استا سست از وهم و ز بیم ** بر جهید و می‌کشانید او گلیم
  • Hoca vehimden korkudan hastalandı. Yerinden sıçrayıp kalktı, kilimini başına örttü.