میل جان در حکمتست و در علوم ** میل تن در باغ و راغست و کروم
Can, yücelmeye, yükselmeye can atar; ten, kazanca, ota, yiyeceğe, içeceğe!
میل جان اندر ترقی و شرف ** میل تن در کسب و اسباب علف
O yücelmenin aşkı, o yücelmenin meylide canadır. “Allah onları sever onlarda Allah’ı” ayetini bundan anla!4440
میل و عشق آن شرف هم سوی جان ** زین یحب را و یحبون را بدان
Bunu anlatmaya kalkışsam sonu, ucu gelmez… Mesnevi’ye, daha böyle sekiz misli kâğıt bile yetişmez!
حاصل آنک هر که او طالب بود ** جان مطلوبش درو راغب بود
Hâsılı kim bir şey isterse istediği şey de ona rağbet eder.
گر بگویم شرح این بی حد شود ** مثنوی هشتاد تا کاغذ شود
İnsan, hayvan, nebat, cemat… Her şey, birbirine âşıktır. Bir adam, bir şeyi sevdi de muradı o oldu, başka bir şey dilemez bir hale geldi mi o muradı olan sevgilide muratsız hale gelen âşığına âşıktır.
آدمی حیوان نباتی و جماد ** هر مرادی عاشق هر بی‌مراد
Muratsız hale gelen âşıklar, bir murat etrafında döner, dolaşır, yalnız sevgililerini dilerler ama muratları, maksatları olan sevgililer de onları kendilerine çekip dururlar.
بی‌مرادان بر مرادی می‌تنند ** و آن مرادان جذب ایشان می‌کنند
Fakat âşıkların meyil ve muhabbetleri, âşıkları zayıf bir hale getirir… Maşukların meyil ve muhabbeti ise onları güzelleştirir, parlak bir hale sokar!4445
لیک میل عاشقان لاغر کند ** میل معشوقان خوش و خوش‌فر کند
Sevgililerin aşkı onların yanaklarını parlatır; âşıkların aşkı, âşıkların canlarını yandırır!
عشق معشوقان دو رخ افروخته ** عشق عاشق جان او را سوخته
Kehlibar, niyazdan müstağni davranan bir âşıktır…o uzun yola düşen, o uzun yolda savaşansa saman çöpü!
کهربا عاشق به شکل بی‌نیاز ** کاه می‌کوشد در آن راه دراز
Bunu bırak… O susamış âşığın aşkı, Sadr-ı Cihan’ın gönlünde parladı.
این رها کن عشق آن تشنه‌دهان ** تافت اندر سینه‌ی صدر جهان
O aşkın, o ateşgedenin dumanı ona kadar vardı, gönlünü yumuşattı.
دود آن عشق و غم آتش‌کده ** رفته در مخدوم او مشفق شده
Fakat onu aramayı namusuna, kibrine yediremiyordu.4450
لیکش از ناموس و بوش و آب رو ** شرم می‌آمد که وا جوید ازو
Merhameti, o yoksula müştak olmuştu; saltanat bu lütfa mâni oluyordu.
رحمتش مشتاق آن مسکین شده ** سلطنت زین لطف مانع آمده
Akıl burada hayran… Acaba bu mu onu çekti, yoksa bu çekiş, o taraftan mı oldu?
عقل حیران کین عجب او را کشید ** یا کشش زان سو بدینجانب رسید
Cür’etten vazgeç… Sen, bunu bilmezsin, anlamazsın. Dudağını yum, gizli sırrı Allah daha iyi bilir.
ترک جلدی کن کزین ناواقفی ** لب ببند الله اعلم بالخفی
Bundan böyle bu sözü, gizleyeyim… Beni o çeken, çekmekte; ne yapayım ben?
این سخن را بعد ازین مدفون کنم ** آن کشنده می‌کشد من چون کنم
Ey bir işe sarılıp savaşan, onu güzelce başarmaya uğraşan, seni çeken… Bundan bahsetmeye bırakmayan kim?4455
کیست آن کت می‌کشد ای معتنی ** آنک می‌نگذاردت کین دم زنی
Bir yere gideyim diye yüzlerce defa karar verir, davranırsın… Fakat seni bir saik, başka yere çeker durur.
صد عزیمت می‌کنی بهر سفر ** می‌کشاند مر ترا جای دگر
Binici, dizgini her tarafa çevirir, ta ki ham at üstünde bir binicinin bulunduğunu, başıboş bulunmadığını anlasın diye.
زان بگرداند به هر سو آن لگام ** تا خبر یابد ز فارس اسپ خام
Fakat terbiyeli at, üstünde binici olduğunu bilir, bundan dolayı iyi yürür.
اسپ زیرکسار زان نیکو پیست ** کو همی‌داند که فارس بر ویست
O yok mu? Senin gönlünü yüzlerce sevdaya bağlamış, nihayet seni muratsız bir hale getirmiş de sonrada gönlünü kırıvermiştir.
او دلت را بر دو صد سودا ببست ** بی‌مرادت کرد پس دل را شکست