Fakat bunu aklı kavramayana göre yer deprentisi yerdeki buharlardan olur. 3720
نزد آنکس که نداند عقلش این ** زلزله هست از بخارات زمین
Bir karınca, kağıtta giderken kalemin yazı yazdığını görüp kalemi öğmeğe başladı. Gözü keskin olan başka bir karınca, ben görüyorum dedi.. bu hüner parmaklardan;parmakları öğ. Gözü ikisinden de daha iyi gören bir başka karınca dedi ki: Ben,kolu öğerim; çünkü parmaklar, kolun fer'idir saire..
موری بر کاغذ می‌رفت نبشتن قلم دید قلم را ستودن گرفت موری دیگر کی چشم تیزتر بود گفت ستایش انگشتان را کن کی آن هنر ازیشان می‌بینم موری دگر کی از هر دو چشم روشن‌تر بود گفت من بازو را ستایم کی انگشتان فرع بازواند الی آخره
Bir karıncacık, kâğıt üstünde kalemi gördü; bu sırrı bir başka karıncaya söyledi.
مورکی بر کاغذی دید او قلم ** گفت با مور دگر این راز هم
Dedi ki: O kalem, kağıdı fesleğen, süsen ve gül bahçesi haline getirdi... acayip şekiller yaptı.
که عجایب نقشها آن کلک کرد ** هم‌چو ریحان و چو سوسن‌زار و ورد
O karınca, o sanatı yapan parmaklardır... şu kalem, yaptığı işte parmaklara tabidir, parmakların fer-i ve eseridir dedi.
گفت آن مور اصبعست آن پیشه‌ور ** وین قلم در فعل فرعست و اثر
Üçüncü karınca dedi ki: Hayır... onları yapan koldur. Arık parmaklar, onun kuvvetiyle o nakışları çizdi.
گفت آن مور سوم کز بازوست ** که اصبع لاغر ز زورش نقش بست
Böylece her biri bahiste ileriye doğru gitti. Nihayet birazcık anlayışı olan ve karıncaların ulusu bulunan bir karınca,3725
هم‌چنین می‌رفت بالا تا یکی ** مهتر موران فطن بود اندکی
Dedi ki: Bu hüneri, suret yapıyor sanmayın, öyle görmeyin! Suret, uykuda ve ölümde bundan bihaberdir.
گفت کز صورت مبینید این هنر ** که به خواب و مرگ گردد بی‌خبر
Suret elbise ve sopa gibidir... bu nakışları, akıldan, candan başka bir şey yapamaz!
صورت آمد چون لباس و چون عصا ** جز به عقل و جان نجنبد نقشها
Halbuki o da, akılla canın, Allahnın döndürüp hareket ettirmesi olmazsa cansız bir şeyden ibaret olduğunu bilmiyordu.
بی‌خبر بود او که آن عقل و فاد ** بی ز تقلیب خدا باشد جماد
Allah, akıldan bir an inayeti kesti mi zeka sahibi olan akıl, aptallılar yapar.
یک زمان از وی عنایت بر کند ** عقل زیرک ابلهیها می‌کند
Zülkarneyn, Kafdağı'nın konuştuğunu, söz incilerini deldiğini görünce,3730
چونش گویا یافت ذوالقرنین گفت ** چونک کوه قاف در نطق سفت
Dedi ki: Ey sırları bilen ve her şeyden haberi olan, söz söyleyen dağ, bana Allah sanatlarından bahset.
کای سخن‌گوی خبیر رازدان ** از صفات حق بکن با من بیان
Kaf dağı dedi ki: Yürü... Allah sanatları söylenebilmekten söze gelmekten çok üstündür.
گفت رو کان وصف از آن هایل‌ترست ** که بیان بر وی تواند برد دست
Yahut kalemin ne haddi vardır ki sayfalara o sanatların nişânesini yazabilsin!
یا قلم را زهره باشد که به سر ** بر نویسد بر صحایف زان خبر
Zülkarneyn, ona ait küçük bir hikâye olsun söyle... Allahnın şaşılacak kudretlerinden bahset ey iyi huylu âlim dedi.
گفت کمتر داستانی باز گو ** از عجبهای حق ای حبر نکو
Kaf dağı dedi ki: "İşte sana üç yüz yıllık yol olan şu ova. Padişah, onu kar dağlarıyla doldurmuştur.3735
گفت اینک دشت سیصدساله راه ** کوههای برف پر کردست شاه
Dağ, dağın üstüne sayısız olarak yığılmıştır... daha da her zaman oraya kar yağıp durmada!
کوه بر که بی‌شمار و بی‌عدد ** می‌رسد در هر زمان برفش مدد
Bir kar dağının üstüne başka bir kar dağı yığılıp durmada... karın soğukluğu, ta yerin dibine kadar işlemede!
کوه برفی می‌زند بر دیگری ** می‌رساند برف سردی تا ثری
An be an o uçsuz bucaksız, o büyük ambardan kardan meydana gelen bir dağ üstüne kardan bir dağ daha yığılmada!
کوه برفی می‌زند بر کوه برف ** دم به دم ز انبار بی‌حد و شگرف
Padişahım, böyle bir ova olmasaydı cehennemin harareti beni mahvederdi!"
گر نبودی این چنین وادی شها ** تف دوزخ محو کردی مر مرا
Gafilleri kar dağları bil! Allah, akıllıların perdeleri yanmasın diye onları böyle soğuk yaratmıştır.3740
غافلان را کوههای برف دان ** تا نسوزد پرده‌های عاقلان
گر نبودی عکس جهل برف‌باف ** سوختی از نار شوق آن کوه قاف
Zaten ateş de Allah kahrından bir zerredir... aşağılık kişileri korkutmak için âdeta bir kamçıdır.
آتش از قهر خدا خود ذره‌ایست ** بهر تهدید لیمان دره‌ایست
Fakat bu kadar büyük ve üstün olan kahrı ile beraber yine de bak... lûtfunun soğukluğu ondan ileri!
با چنین قهری که زفت و فایق است ** برد لطفش بین که بر وی سابق است
Keyfiyetsiz ve mânevi bir ileri oluştur bu... geri kalanı da, ileri gideni de ikiliksiz olarak gör.
سبق بی‌چون و چگونه‌ی معنوی ** سابق و مسبوق دیدی بی‌دوی
Göremezsen bu aşağılık anlayışındandır... zaten halkın akılları, o madenden bir arpadır ancak!3745
گر ندیدی آن بود از فهم پست ** که عقول خلق زان کان یک جوست
O takdirde din alametlerini ayıplama, ayıbı kendinde bul! Topraktan yaratılan kuş, nasıl olur da gök yüzünü aşar geçer?
عیب بر خود نه نه بر آیات دین ** کی رسد بر چرخ دین مرغ گلین
Kuşun dönüp dolaşacağı en yüce yer havadır... çünkü onun meydana gelişi, şehvetten, heva ve hevestendir.
مرغ را جولانگه عالی هواست ** زانک نشو او ز شهوت وز هواست
Şu halde sen evet, hayır demeksizin hayran ol da Allah rahmetinden önüne bir binek gelsin!
پس تو حیران باش بی‌لا و بلی ** تا ز رحمت پیشت آید محملی
Bu şaşılacak şeyleri anlamada acizsen evet demen tekellüme sapmandır.
چون ز فهم این عجایب کودنی ** گر بلی گویی تکلف می‌کنی
3750.Evet demez de hayır dersen o sözde boynunu vurur... o hayır sözü yüzünden Allahnın kahrı, senin pencereni kapatır.3750
ور بگویی نی زند نی گردنت ** قهر بر بندد بدان نی روزنت
Şu halde hemen öylece hayran ol yalnız! Hayran ol ki önden arttan Allah yardımı gelsin.
پس همین حیران و واله باش و بس ** تا درآید نصر حق از پیش و پس
Hayran olur şaşırır kalır, varlığından geçersen hal dili ile "Yarabbi bizi doğru yola götür" dersin!
چونک حیران گشتی و گیج و فنا ** با زبان حال گفتی اهدنا
Bu iş pek büyüktür, pek büyük... fakat titremeye başladın mı o büyük şey, sana yumuşar, dümdüz olur.
زفت زفتست و چو لرزان می‌شوی ** می‌شود آن زفت نرم و مستوی
Çünkü bu büyüklük, münkire göredir... âciz oldun mu lûtuftur, ihsandır o.
زانک شکل زفت بهر منکرست ** چونک عاجز آمدی لطف و برست
Cebrail aleyhisselâm'ın kendisini Mustafa sallallahû aleyhi vesellem'e kendi suretiyle göstermesi ve yediyüz kanadından bir tanesi görününce ufku kaplaması ve bütün parlaklığıyle beraber güneşin görünmez bir hale gelmesi.
نمودن جبرئیل علیه‌السلام خود را به مصطفی صلی‌الله علیه و سلم به صورت خویش و از هفتصد پر او چون یک پر ظاهر شد افق را بگرفت و آفتاب محجوب شد با همه شعاعش
Mustafa Cebrail'e "Ey dost, suretin nasıl...3755
مصطفی می‌گفت پیش جبرئیل ** که چنانک صورت تست ای خلیل
Apâşikar olarak bana öyle görün de seni göreyim, sana bakayım " dedi.
مر مرا بنما تو محسوس آشکار ** تا ببینم مر ترا نظاره‌وار
Cebrail dedi ki: "Takatın yoktur göremezsin... duygu zayıftır, pek yufkadır!"
گفت نتوانی و طاقت نبودت ** حس ضعیفست و تنک سخت آیدت
Peygamber "Görün bakayım da bu beden, duygunun ne derece zayıf ve kuvvetsiz olduğunu anlasın" dedi.
گفت بنما تا ببیند این جسد ** تا چد حد حس نازکست و بی‌مدد
İnsanın bedenine Ait duygusu noksandır. Fakat içinde pek ulu, güzel bir huy vardır.
آدمی را هست حس تن سقیم ** لیک در باطن یکی خلقی عظیم
İnsanın bedeni ile ruhu taşla demire benzer. Fakat bu taşla demir, sıfat ve eser bakımından bir çakmaktır.3760
بر مثال سنگ و آهن این تنه ** لیک هست او در صفت آتش‌زنه
Ateş, taşla demirden doğar... doğar da bu iki babaya kahırlar yağdırır!
سنگ وآهن مولد ایجاد نار ** زاد آتش بر دو والد قهربار
Ateş, bedene ait bir sıfattır... fakat bedeni kahreder, alevler çıkarır!
باز آتش دستکار وصف تن ** هست قاهر بر تن او و شعله‌زن
Öyle olduğu halde yine bedende öyle bir ışık vardır ki ışık, İbrahim gibi ateş burcunu kahreder!
باز در تن شعله ابراهیم‌وار ** که ازو مقهور گردد برج نار
Hâsılı o bilgili peygamber "Biz, ileri gidenlerin artta gelenleriyiz" remzini söyledi.
لاجرم گفت آن رسول ذو فنون ** رمز نحن الاخرون السابقون
Görünüşte bu ikisi de bir örse zebundur ama sıfat ve tesir bakımından demir madenlerinden bile üstündür.3765
ظاهر این دو بسندانی زبون ** در صفت از کان آهنها فزون
İşte insan da görünüşte cihanın fer'i dir... fakat sıfat bakımından insanı, cihanın, aslı bil!
پس به صورت آدمی فرع جهان ** وز صفت اصل جهان این را بدان
İnsan zâhiren bir sivri sineğin tesiriyle mustarip olur; fakat içyüzü, yedi kat göğü bile kaplamıştır.
ظاهرش را پشه‌ای آرد به چرخ ** باطنش باشد محیط هفت چرخ
Peygamber, Cebrail'in asli suretiyle görünmesine ısrar edince Cebrail, birazcık göründü... fakat öyle heybetliydi ki dağ bile görse paramparça olurdu.
چونک کرد الحاح بنمود اندکی ** هیبتی که که شود زومند کی
Bir kanadı doğuydu, batıyı kaplayıverdi... Mustafa, görünce heybetinden kendinden geçti.
شهپری بگرفته شرق و غرب را ** از مهابت گشت بیهش مصطفی