Mahlûkatın Tanrısiyle o zahit arasında birçok sual cevap, birçok macera oldu.
بس سال و بس جواب و ماجرا ** بد میان زاهد و رب الوری
Öyle ki yerle gök bunlarla nurlandı. Bütün bu sözler, dillere destan oldu.
که زمین و آسمان پر نور شد ** در مقالات آن همه مذکور شد
Fakat ben, bu sözü kısa kesiyorum, her aşağılık kişi, sırları duymasın diye.2685
لیک کوته کردم آن گفتار را ** تا ننوشد هر خسی اسرار را
Şeyhin bunca yıldan sonra çölden Gaznenin şehrine gelip gayıptan gelen emirle zembil gezdirerek şunu bunu toplaması ve topladığını yoksullara dağıtması. Buyur kulum yüceliğini bulan cana mektup üstüne mektup gelir, haberci üstüne haberci. Evin penceresi açık olursa oradan güneş de girer, ay ışığı da, yağmur da, mektup da, başka şeyler de ve bunların ardı arası kesilmez.
آمدن شیخ بعد از چندین سال از بیابان به شهر غزنین و زنبیل گردانیدن به اشارت غیبی و تفرقه کردن آنچ جمع آید بر فقرا هر که را جان عز لبیکست نامه بر نامه پیک بر پیکست چنانک روزن خانه باز باشد آفتاب و ماهتاب و باران و نامه و غیره منقطع نباشد
Şeyh, Tanrı buyruğunu kabul edip Gaznenin şehrini, yüzünün nuriyle aydınlattı.
رو به شهر آورد آن فرمان‌پذیر ** شهر غزنین گشت از رویش منیر
Bir bölük halk, ferahtan ona karşı vardılar. Fakat o, acele bilinmez bir yoldan şehre girdi.
از فرح خلقی به استقبال رفت ** او در آمد از ره دزدیده تفت
Şehrin ileri gelenleri, uluları hep birden kalkıp onun için köşkler hazırladılar.
جمله اعیان و مهان بر خاستند ** قصرها از بهر او آراستند
Şeyh, ben dedi, kendimi göstermeye gelmedim, ancak horluğa ve dilenciliğe geldim.
گفت من از خودنمایی نامدم ** جز به خواری و گدایی نامدم
Dedikoduda bulunmaya niyetim bile yok. Elimde zembil kapı kapı gezeceğim.2690
نیستم در عزم قال و قیل من ** در به در گردم به کف زنبیل من
Buyruk kuluyum, buyruk da Tanrı'dan. Ben dilencilik edeceğim, dilencilik edeceğim, dilencilik!
بنده فرمانم که امرست از خدا ** که گدا باشم گدا باشم گدا
Dilenirken de duyulmamış sözler söyleyecek değilim. Dilencilerin aşağılık yolundan başka bir yol yordam tutmayacağım.
در گدایی لفظ نادر ناورم ** جز طریق خس گدایان نسپرم
Bu suretle tamamiyle alçaklığa dalayım da ileri gelenlerden de, halktan da kötü sözler duyayım.
تا شوم غرقه‌ی مذلت من تمام ** تا سقطها بشنوم از خاص و عام
Tanrı buyruğu candır, ben ona tabiim. O, tamah hakkında "Tamah eden alçalır" buyurdu.
امر حق جانست و من آن را تبع ** او طمع فرمود ذل من طمع
Mademki din sultanı, benden tamahkârlık istiyor, bundan böyle kanaatin başına toprak!2695
چون طمع خواهد ز من سلطان دین ** خاک بر فرق قناعت بعد ازین
O alçalmamı istiyor, ben nasıl yüceliğe savaşırım? O, dilenci olmamı diliyor, ben nasıl beylik ederim?
او مذلت خواست کی عزت تنم ** او گدایی خواست کی میری کنم
Bundan böyle benden yalnız dilencilik ve alçak iste. Dağarcığımda yirmi tane Abbas var benim.
بعد ازین کد و مذلت جان من ** بیست عباس‌اند در انبان من
Şeyh, eline zembili almış, sokak sokak, kapı kapı dolaşıyor. Ağam Tanrı için bir şey ver, Hak bu hususta sana tevfik verdi mi ki? diyordu.
شیخ بر می‌گشت زنبیلی به دست ** شیء لله خواجه توفیقیت هست
Sırları, arştan da yüceydi, kürsüden de. Öyle olduğu halde işi gücü "Tanrı için, Tanrı için" demekti.
برتر از کرسی و عرش اسرار او ** شیء لله شیء لله کار او
Peygamberlerin hepsi, bu çeşit hareket ederler. Halk müflistir, öyle olduğu halde onlar, halktan bir şey isterler.2700
انبیا هر یک همین فن می‌زنند ** خلق مفلس کدیه ایشان می‌کنند
"Tanrı'ya ödünç verin, Tanrı'ya ödünç verin" derler, işi tersine yürütürler de "Tanrı'ya yardım ederseniz Tanrı da size yardım eder" derler.
اقرضوا الله اقرضوا الله می‌زنند ** بازگون بر انصروا الله می‌تنند
Bu şeyh de kapı kapı dolaşıp yalvarmadaydı. Halbuki şeyh için gökyüzünde yüzlerce kapı açıktı.
در به در این شیخ می‌آرد نیاز ** بر فلک صد در برای شیخ باز
O dilenciliği boğazı için değil, Tanrı için yapıyordu. Bu işe iyice sarılmıştı.
که آن گدایی که آن به جد می‌کرد او ** بهر یزدان بود نه از بهر گلو
Hattâ boğazı için bile dilense ne çıkar? O boğaz, Tanrı nuriyle dopdoluydu.
ور بکردی نیز از بهر گلو ** آن گلو از نور حق دارد غلو
Onun ekmek, bal ve süt yemesi, yüz yoksulun çilesinden, üç günde bir iftar ederek oruç tutmasından daha hayırlıydı.2705
در حق او خورد نان و شهد و شیر ** به ز چله وز سه روزه‌ی صد فقیر
O, nur yer, ekmek yiyor deme. Görünüşte otlar, fakat hakikatte lâle eker.
نور می‌نوشد مگو نان می‌خورد ** لاله می‌کارد به صورت می‌چرد
Kandilin yağını yiyen alev gibi o da etrafındakileri aydınlatır, onların nurunu artırır.
چون شراری کو خورد روغن ز شمع ** نور افزاید ز خوردش بهر جمع
Tanrı, ekmek yiyene "israf etmeyin" dedi, nur yiyene "Artık kâfi" demedi.
نان‌خوری را گفت حق لاتسرفوا ** نور خوردن را نگفتست اکتفوا
O boğaz, iptilâ boğazıdır, buysa israftan da. emin, ileri gidişten de.
آن گلوی ابتلا بد وین گلو ** فارغ از اسراف و آمن از غلو
Şeyhin bu hale düşmesi hırsından, tamahından değildi, buyruğa uymasındandı. Öyle can hırsa, tamaha uymaz ki.2710
امر و فرمان بود نه حرص و طمع ** آن چنان جان حرص را نبود تبع
Kimya, bakıra, gel kendini tamamiyle bana ver derse bu sözü tamahından söylemez.
گر بگوید کیمیا مس را بده ** تو به من خود را طمع نبود فره
Tanrı, yedinci göğe kadar toprak hazinelerini Şeyhe göstermişti.
گنجهای خاک تا هفتم طبق ** عرضه کرده بود پیش شیخ حق
Şeyh dedi ki: Ey beni yaratan! Ben âşıkım. Senden başka bir şey dilersem kötü kişi olayım.
شیخ گفتا خالقا من عاشقم ** گر بجویم غیر تو من فاسقم
Sekiz cennet gözüme görünür, yahut sana cehennem korkusundan hizmet edersem,
هشت جنت گر در آرم در نظر ** ور کنم خدمت من از خوف سقر
Ancak kendi selâmetini arıyan bir inanmış kul olurum. Çünkü cennet de bedene aittir, cehennem de.2715
مومنی باشم سلامت‌جوی من ** زانک این هر دو بود حظ بدن
Bir âşık, Tanrı aşkıyle gıdalanırsa yüzlerce beden, onca bir gazel yaprağına değmez.
عاشقی کز عشق یزدان خورد قوت ** صد بدن پیشش نیرزد تره‌توت
O ulu Şeyhin bedeni de başka bir şey oldu, artık ona pek beden deme.
وین بدن که دارد آن شیخ فطن ** چیز دگر گشت کم خوانش بدن
Hem Tanrı âşıkı olmak, hem de ücret istemek olur mu? Emniyet sahibi Cebrail, hiç hırsızlık eder mi?
عاشق عشق خدا وانگاه مزد ** جبرئیل متمن وانگاه دزد
O yaslı leylânın âşıkına bile bu âlem saltanatı bir zerre göründü.
عاشق آن لیلی کور و کبود ** ملک عالم پیش او یک تره بود
Önce toprakla altın birdi. Altın da nedir? Canını bile tehlikeden esirgemiyordu.2720
پیش او یکسان شده بد خاک و زر ** زر چه باشد که نبد جان را خطر
Aslan, kurt ve başka yırtıcı canavarlar bile bunu duydular, anladılar da onunla akraba gibi çevresine toplandılar.
شیر و گرگ و دد ازو واقف شده ** هم‌چو خویشان گرد او گرد آمده
Çünkü o, hayvan huyundan arındı, temizlendi Aşkla doldu. Yağı, eti de zehirli bir hal aldı.
کین شدست از خوی حیوان پاک پاک ** پر ز عشق و لحم و شحمش زهرناک
Aklın şekerler dökmesi, canavarlara zehir olur. Çünkü iyinin iyiliği, kötünün zıddıdır.
زهر دد باشد شکرریز خرد ** زانک نیک نیک باشد ضد بد
Asıkın etini canavarlar yiyemez. Aşk iyilerce de bilinir, tanınır, kötülerce de.
لحم عاشق را نیارد خورد دد ** عشق معروفست پیش نیک و بد
Faraza âşıkı kurt kuş yese bile eti zehir olur, yiyeni öldürür.2725
ور خورد خود فی‌المثل دام و ددش ** گوشت عاشق زهر گردد بکشدش
Aşktan başka ne varsa her şeyi aşk yer, yutar, iki âlem de aşk kuşunun gagası önünde bir taneden ibarettir.
هر چه جز عشقست شد ماکول عشق ** دو جهان یک دانه پیش نول عشق
Bir tane, hiç, kuşu yiyebilir mi? Samanlık, hiç atı otlatabilir mi?
دانه‌ای مر مرغ را هرگز خورد ** کاهدان مر اسپ را هرگز چرد
Kullukta bulun da belki sen de âşık olursun. Kulluk bir kazançtır ki amelle elde edilir.
بندگی کن تا شوی عاشق لعل ** بندگی کسبیست آید در عمل
Kul, kulluktan azat olmayı diler. Âşıksa ebediyen azat olmak istemez.
بنده آزادی طمع دارد ز جد ** عاشق آزادی نخواهد تا ابد
Kul, daima elbise, vergi diler. Aşılan elbisesiyse daima sevgilinin cemalidir.2730
بنده دایم خلعت و ادرارجوست ** خلعت عاشق همه دیدار دوست
Aşk, söze sığmaz. Aşk, bir denizdir ki dibi görünmez.
در نگنجد عشق در گفت و شنید ** عشق دریاییست قعرش ناپدید
Denizin katralarını saymaya imkân yoktur. Yedi deniz de aşk denizinin önünde küçücük bir göl kalır.
قطره‌های بحر را نتوان شمرد ** هفت دریا پیش آن بحرست خرد